Ang Pinaka Nindot Nga libro Nga Nahisulat!

Sa tanang libro nga nahisulat sa kalibotan ang Biblia mao'y pinaka nag-una sa tanan.

1. Ang Biblia kay ang pinaka halinon nga libro sa kada tuig.
2. Ang Biblia ra ang libro nga nahisulat sa nagkalian-lain nga lingawhi.
3. Daghang mga tawo nagsulat ug mga commentaryo bahin sa Biblia.


Endless reference books!

4. Sa kasaysayan, wala’y ubang libro nga nakapukaw sa daghang kontrobersiya sama sa Biblia. Sa miaging 2,000 ka tuig, gatusan ka libong mga tawo ang nangamatay tungod sa mga sulud niini!

Bisan sa atong panahon karon daghan gihapon kaayog kontroversal nagpalibot sa Biblia. Sa tibuok kalibotan adunay daghang nagkalian-lain nga grupo sa relihiyon karon, ug kada usa kanila naga-angkon nga ang Biblia ang ilahang giya. Gikan sa sulod niini, nakuha kining mga grupo sa ilang tagsa-tagsa nga mga pagtulun-an ug gipangsunod. Kung hagiton sila nga panalipdan ang ilang mga pagtulon-an, mag-debate sila sa usag-usa nga naglinabayay sa mga bersikulo ug opinyon gikan sa Biblia aron suportahan ang ilang kaugalingon nga simbahan batok sa tanan. Sa tanan nga kalibog sa kalibutan nga relihiyoso karon, dili kini ikahibulong kanato kung maglisud kita sa pag-ila sa KAMATUORAN sa relihiyon.

The Major Branches of Christianity, but there are thousand of smaller ones!

Pero ang pagpangita nato sa KAMATUORAN dili dapat mohunong sa kagoul. Adunay TUBAG niini! Naghatag ang Diyos sa usa ka labi ka espesyal nga libro ngadto sa mga tawo aron molihok ingon usa ka giya nga madala kaniya gawas sa kalibog ug ngadto sa kahayag sa pagsabut! Kana nga giya mao ang Biblia ug gisulat kini aron ang si bisan kinsa nga tawo nga gusto magbasa ug makasabut kung unsa ang gisulti niini makakaplag sa KAMATUORAN nga naa sa sulod niini. Tungod niini, ug tungod sa tanan nga kalibug sa relihiyosong kalibutan sa atong palibut, ang MATAG USA kinahanglan nga magkat-on sa pagtuon sa Biblia alang sa iyang kaugalingon. Kami diri sa Bible Study Center nagtuo jud sa ka importante sa matag-usa kanato sa pagkat-on sa Biblia sa atong kaugalingong paningkamot. Dili lang namo gusto nga matabangan ka nga makakaplag sa mga tubag sa imong mga pangutana, apan gusto usab namo nga matabangan ka nga makat-on sa UNSAON NIMO PAGTUON ANG BIBLIA ALANG SA IMONG KAUGALINGON. Samtang naghunahuna ka niini, magsugod kita sa atong lakaw sa pagtuon ug ubanan ka namo. Kini usa ka pagbiyahe nga adunay daghang mga hagit, apan aduna usab kini daghang mga ganti!

Mubo Nga Kasaysayan Sa Biblia

Nakapangotana ba ka sa imong kaugalingon kung ngano ang pangalan sa Biblia kay Biblia? Siguro wala pa ka nakahibalo, pero dili jud ka makabasa sa pulong nga “Biblia” sulod sa kasagaran nga Iningles nga Biblia! Pero ang Biblia gitawag og Biblia sa maayo nga rason. Ang pulong nga "BIBLIA" sa pagka-tinuud naggikan sa usa ka langyaw nga sinultian. Ang pulong nga “Biblia” kay naggikan sa griyego “βιβλια” (bib-li-a kung basahon sa Iningles). Kung ato ning hubadon buot pasabot niini kay “mga libro”. Ang paggamit niini nga pulong ingon usa ka titulo haom kaayo tungod kay ang Biblia dili lamang usa ka libro, apan sa pagka-tinuod kini adunay pipila ka mga libro sulod sa usa ka libro.

Ang Biblia kay adunay 66 ka libro ug gitunga kini sa duha ka bahin nga gitawag og Testamento, Tugon o Kasabotan. Adunay 39 ka libro sa karaang kasabotan ug 27 ka libro sa bag-ong kasabotan.

Ang kasaysayan sa Biblia puno sa nagkalain-lain nga mga lingwahi ug dili naka matingala nga ang orihinal nga lingwahi sa Biblia wala nahisulat sa Iningles! Sa tinuod, matag usa sa mga "Testamento o Tugon" gisulat sa lainlaing pinulongan. Ang Daang Tugon gisulat sa karaang sinultian nga Hebreohanon, nga mao ang lumad nga sinultian sa mga Judio diin ang kadaghanan sa istorya sa Daang Tugon. Ang Bag-ong Tugon gisulat sa karaang sinultian nga Griyego, nga mao ang "sinulat nga sinultian" sa Imperyo sa Roma sa mga panahon nga natala ang mga panghitabo sa Bag-ong Tugon. Ug usahay naay say lingawhi sa Biblia nga atong mabantayan ug mao kini ang Aramaic. Ang Aramaic ang pinulongan nga gigamit sa mga tawo nagpuyo sa Palestine sa panahon ni Jesus.

Naay ebidensya nga nagpakita nga adunay mga 40 ka nagkalahi-lahi nga mga tawo nga tinabangay sa pagsulat sa mga libro sa Biblia. Apan lisod jud ang pagtino kung pila jud sila kabuok kay adunay libro sa biblia nga naglakip sa pangalan sa nagsulat niini ug samtang ang uban walay pangalan nga nahisulat. Naay mga libro sa Biblia nga pipila ka mga magsusulat ang nagtinabangay, naa pu’y uban nga naginusara lang.

Daghang tuig ang gikinahanglan aron makumpleto ang pagsulat sa tanang mga libro sa Biblia. Gikan sa kinaunhang nga libro (Genesis) hangtod sa pinaka ulahi (Pinadayag), modagan og 1,500 ka tuig kapin para mahuman kini. Ang Karaang Kasabotan nauna og kahuman sa wala pa natawo si Jesus diri sa kalibotan ug ang Bag-ong Kasabotan nahuman pipila ka tuig human nga si Jesus mibiya sa kalibotan.

Ang kasaysayan sa Biblia interesado kaayo hunahunaon labina sa mga panahon nga kini gisulat pa, adunay mga panahon nga samtang kini nahisulat sa mga higayon nga ang mga manunulat wala man gani nagkakita sa usag-usa ug posible man gani nga wala pud sila magkaila-ila sa usag-usa. Posible pud nga wala nila mahibaw-an nga ang ubang mga tagsulat kay buhi pa, pero kung atong tan-awon ilang mga nasulat mora'g naa sila sa usa ka kwarto nagdungan ug sulat tungod halos parihas ug duol kaayo ang ilang mga gisulat!

Kung huna-hunaon nato kining tanan nga mga butang, makaingon jud ta nga espesyal kaayo kining libroha. Adunay daghang mga tawo nga nahisgutan, nagsunud sa daghang mga tuig, daghan ug nagkalain-lain mga lugar ug mga sinultian, ug bisan pa niana wala’y mga pagkakasumpaki sa mensahe niini. Usa kini ka katingalahang butang!

Mubo Nga Kasaysayan Sa Pagsulat

Sa laing dapit nga adunay usa ka dako nga epekto sa Biblia mao ang kasaysayan sa PAGSULAT. Dako ang kalahian ang pagsulat nga atong nahibawan karon kompara sa unang panahon. Nidagan ug pila ka tuig ang kausaban sa pagsulat nga nagsugod 6000 – 8000 ka tuig ang nilabay ug hangtod karon nagsige pa gihapon ug usab.

Ang unang mga nailhan nga paagi sa pagsulat lahi kaayo kumpara sa atong moderno nga alpabeto karon. Sa karaang panahon ang gigamit sa pagsulat sa mga tawo kay mga HULAGWAY. Ilaha kining ihan-ay para makahimo sa usa ka minsahi (tan-awa ang panig-ingnan nga hulagway sa tuo). Kining klaseha sa pagsulat kay gitawag ug PICTOGRAPHY. Kining matang nga pagsulat kay labi natong nailhan tungod kay mao kini ang gigamit sa pagsulat sa mga taga-Ehipto sa unang panahon. Ang pagsulat gamit ang hulagway kay makita sa kasagaran sa mga bungbong nga lubnganan sa mga taga-Ehipto ilabina sa mga hari nila. Apan, daghan sa mga karaang mga sibilisasyon gigamit usab og hulagway sa pagsulat ingon nga ilang pamaagi sa komunikasyon bisan karong panahona. Apan ang kini nga klase sa pagsulat nagpalisud o imposible nga hingpit nga ipahayag ang usa ka sinultian, mao nga ang mga sistema sama sa mga hieroglyphics sa Egypt, ang Sumerian cuneiform, ug mga karakter sa China gihimo diin ang mga simbolo mahimong nagrepresentar sa pipila nga mga tungog o mga ideya dugang sa imahe lang mismo.

Sa panahon nga nagpalibot sa 2000BC ka tuig, usa ka matang sa pagsulat nga gigamitan og usa ka sistema sa "karakter" ug kini gitawag nga ALPABETO. Daghang mga tawo ang nagtuo nga ang unang duha ka letra kay gikan sa Griyego1 (Alpha ug Beta nga giusa pa sulat, daghan mga lingawahi ang gibasihan ani nga paagi sa pagsulat).

Mubo Nga Kasaysayan Sa Mga Gamit Sa Pagsulat

Kinging hilisgutan sa mga gamit o materyales sa pagsulat adunay dako nga epekto sa kasaysayan sa Biblia. Sa atong panahon karon dali na kaayo nato nga moadto sa “bookstore” ug mopalit sa libro ug dali ra sad kini masulatan.

Pero sa unang panahon ang gamit sa mga tawo nga sulatan kay BATO, nga kasagaran para makasulat ka dapat maggamit ka og martilyo ug tigib. Usahay pud maggamit pud sila ug mga dinugmok nga mga tanum para gamiton ang duga sa pagsulat sa bato (kung atong mahinomduman, ang 10 ka sugo kay nahisulat sa BATO!). Sunod sa bato kay KAHOY, ilado nga gigamit pud sa unang panahon.

Sunod kay CLAY o YUTA NGA KOLONON, samtang basa pa ang clay ila kining iporma ug sulatan nila kini gamit ang talinis nga kahoy ug pagkahuman ibutang sa hudno kundili painitan sa adlaw. Kining mga papan kay lig-on kaayo ug daghang mga karaan nga librarya diin kining mga papan nadiskobrehan sa atong panahon.

Paglabay sa pipila ka tuig nigamit og PANIT SA MGA HAYOP ang mga tawo para sulatan. Ang panit sa hayop pagaputlon kini ngato sa taas nga palid ug gilukot aron maporma ang usa ka rolyo. Kini nga kalamboan kay gamit kaayo sa mga tawo sauna kay lig-on kini ug dili dali maguba, sayun bitbiton ug dali siyang hiposon kompara sa kahoy, clay, ug bato. (Ang karaang mga balaod sa Israel gitipigan ug gisulat sa mga linukot nga panit sa hayop.)

Laing importante kaayo sa karaang sinulatan kay ang materyal nga PAPIRO o PAPYRUS, nga hinimo sa takway sa tanom nga papiro, kasagaran motubo kini sa kilid-kilid sa mga sapa. Ang punoan sa tanom kay gikiskisan para monipis unya ihan-ay kini sama sa usa ka banig ug datulan kini ug pagkahuman ibuwad kini sa adlaw aron mauga. Ang mga nauga kay guntingon sa na-andan nga sukod o gitas-on ug kini lukoton. Ang mga palid sa papyrus mahimong mahugasan ug gamiton pag-usab. Kining nga materyal ang pinaka gigamit nga sulatanan sa panahon ni Jesus ug gituohan nga ang mga bag-ong kasulatan kay nahisulat gamit niining materyala.

Pagkahuman sa papyrus o papiro. Ang sunod nga gigamit sa mga tawo kay ang PERGAMINO o VELLUM. Hinimo gikan sa panit sa mga hayop pero kining nga materyala kay mas gikiskis pagayo ang panit sa mga hayop hangtod nga nipis na kaayo ug paputi-on nila kini pina-agi sa pagladlad niini. Kasagaran sa mga pergamino kay hinipus sa rolyo, sama sa panit sa hayop ug papyrus, apan kini ang unang materyales sa pagsulat nga gigamit sa paghimo sa inila nga purma sa "mga libro", diin putlon sa mga tawo ang taas nga mga linukot ngadto sa palid sa parehas nga gidak-on ug unya tahion ang usa ka kilid nga bahin aron mausa kini. (Ang pinaka karaang kumpleto nga kopya sa Biblia kay nahisulat sa niini nga materyal)

Ang modernong matang sa PAPEL nga atong gigamit karon kay wala milungtad hangtod sa ika-14 nga siglo A.D, nga mga 700 ka tuig ang nakalabay! Kung imong gihunahuna ang libu-libong mga tuig nga gihisgutan sa kini nga seksyon, ang papel nahimo ra sa mubo nga panahon!

Sa ka paspas sa pag usab-usab sa mga materyalis nga gigamit pagsulat, unsa nalang kaha sa umaabot nga mga tuig? Adunay mga panahon diin ang mga tawo nagtuo nga ang papiro ang mahimong materyal sa pagsulat sa tanan nga mga kapanahonan, ug unya miabut ang pergamino! Kita nagggamit sa papel karon, apan magpadayon ba ang papel nga usa ka materyal sa pagsulat hangtod sa katapusan sa kapanahonan? Bisan sa atong panahon karon panagsa nga kaayo ta mogamit og papel kay pwede na kaayo ta magsulat gamit and mga dikoryinte nga butang. Ug karon pwede naman gani ta mo basa sa atong Biblia gamit ang atong mga cellphone o computer.

Mubo Nga Kasaysayan Sa Mga Libro

Gawas mga sistema sa pagsulat ug mga materyalis niini, ang pagkopya sa impormasyon kay adunay dakong epekto pud sa Biblia. Unsa nalang kaha ka hinay ang paagi sa pagkopya karon kung walay mga dikoryinting mga butang sama sa xerox machine o computer? Kahibaw ba ka kung unsay paagi sa pagkopya sa mga dokumento sa unang panahon? Hangtud pila ka gatus ka tuig ang nilabay, ang karaang mga kopya sa bisan unsang dokumento kinahanglan nga buhaton pinaagi sa kamot. Ang usa ka propesyonal nga tigkopya, nga gitawag nga "escriba", pagabayaran sa paggahin sa mga adlaw, bulan, o bisan mga tuig sa paghimo sa sinulat nga mga kopya sa orihinal nga mga dokumento. Kini dugay ug makahasul nga buluhaton ug kini mahal kaayo. Ang usa ka libro nga ang gidak-on sama sa Biblia mahimong mokuha og duha o tulo ka tuig aron makumpleto ug mahimong gasto sa usa ka tuig nga sweldo sa kwarta karon! Swerte kaayo kita nga nagpuyo sa usa ka panahon diin makapalit kita sa usa ka kopya sa Biblia, o bisan unsang libro alang sa kana nga butang, alang sa barato nga presyo!

Ang unang mga pagkopya giubanan usab sa mga problema sama kaniadto. Samtang ang oras mao ang labing dako nga babag, ang mga escriba nakapangita og sulosyon batok niini nga problema pinaagi sa paggamit sa usa ka teknik nga naglambigit sa nahibal-an nga usa ka "eskriptorium", nga usa ka espesyal nga kwarto diin magtapok ang grupo sa pipila ka mga escriba aron maghimo og daghang mga kopya sa usa ka dokumento sa samang nga higayon. Imbis nga magtinagsa-tagsa sa pagbuhat, ilang ipabasa sa kusog sa usa ka tawo sa orihinal nga teksto samtang ang uban sa grupo mamati ug isulat kung unsa ang gibasa. Bisan nga giisip kini nga usa ka maayo nga pag-uswag sa karaang mga panahon, ang gidaghanon sa mga kopya nga ilang mahimo gamay ra gihapon kumpara sa mabuhat sa atong kapanahonan. Swerte jud kaayo kita nga natawo sa mas mauswagon nga panahon.

Giunsa PagBuhat Ang Mga Modernong Biblia

Daghang mga estudyante ang nagtinguha nga mahibal-an kung giunsa paghimo ang modernong mga hubad sa Biblia. Ang paguswag sa mga pamaagi sa pagsulat, mga materyal, ug mga libro may usa ka dakong epekto sa kasaysayan sa Biblia. Ang mga orihinal nga kopya sa Biblia kay dakog posibilidad nga nahisulat sa papiro ug mano-mano ang pagsulat nila niini.Tungod kay dali madugta ang mga papiro wala na nato ang orihinal nga kopya sa Biblia. Sa pagkatinuod ang usa sa mga kopya sa Biblia nga naa pa nato karon kay nahisulat sa pergamino ug nagpetsa balik mga 300 ka tuig human sa pagkamatay ni Jesus ug mibalik siya sa langit! Bisan pa niana, kita adunay pipila nga gagmay nga mga tipik sa papiro sa mga indibidwal nga mga libro nga mahimo’g sugod sa sayo pa sa 100 ka tuig pagkahuman sa pagbiya ni Jesus!

Ang mga tawo nga naghimo sa atong mga Biblia karon kay naningkamot pag-ayo para paghatag sa pinaka tukma nga kopya. Usa ka grupo sa labi nga nabansay mga eskolar mikolekta sa tanang karaang mga piraso ug mga tipik sa Biblia sa usa ka dapit. Ilang gikompara ang mga pulong sa mga bersikulo ug nagbuhat sa usa ka kumpleto nga libro sa Biblia gikan sa orihinal nga lingwahi. Ila kining gibuhat sa duha ka bahin sa Biblia. Ang resulta sa ilang mga trabaho kay gitawag nga “TRANSLATION TEXT”. Ang mga tawo nga naghubad sa Biblia mao kini ilang gigamit para makahimo sa lain-lain nga klase sa mga pinulongan sa Biblia nga atong makita ug mapalit sa mga tindahan sa mga libro. Kasagaran sa Biblia nga naa kanato karon kay hinimo o hinubad sa grupo sa mga tawo para mapagamyan ang posibilidad nga masayop kini ug walay mga personal o tinuyo nga kausaban sa paghubad.

Ang siyensiya adunay importante kaayo nga mga kontribusyon sa atong modernong mga Biblia, ilabi na sa mga siyensiya sa arkeolohiya. Ang arkeolohiya mao ang pagtuon sa karaang mga butang ug ang arkeologo mibiyahe sa tibuok kalibutan para tun-an ang mga karaang sibilisasyon. Sa milabay nga mga panahon ang mga arkeolohiyo sa pagtuon nila sa mga karaag mga butang sa mga lugar sa Biblia nakadiskkobre sila ug mga karaan kopya sa Biblia ug kini ilahang tun-an unya iapil nila sa ilang “translation text”. Nakatabang kini aron masiguro nga ang mga bag-ong hubad sa mga Biblia nga mas labi ang pagka-tukma!

Gawas sa mga bag-ong mga nadiskrobihan sa mga arkeolohiyo, usahay importanti nga naay bag-o nga paghubad ang Biblia tungod kay ang lingawahi usahay maosab. Kahibaw ta nga kasagaran sa mga lingawahi sa kalibutan karon kay naay kausaban sa mga tuig na milabay. Bag-ong mga hubad ang mga gipang buhat samtang ang kaaran kay giusab para masiguro nga ang orihinal nga mga pinulongan kay magpabilin. Kung wala kini buhaton mahimo’g posible nga, sa dugay nga panahon, ang mga pulong nga gigamit sa mga tighubad sa Biblia sa usa ka henerasyon mahimong magbag-o ngadto sa kahulugan sa usa ka butang nga lahi kaayo, o tingali ang kaatbang, sa umaabot nga panahon! Huna-hunaa kung unsa ka dilikado king nga paghitabo? Huna-hunaa kini sa makadyot. Unsa ang mahinabo kung ang mga pulong nga "puti" ug "itom" mao ang magbayloay sa ilang gipasabut, o tingali ang mga pulong nga "mohunong" ug "molakaw"?

Unsa Nga Biblia Ang Labing Maayong Gamiton?

Mao ni ang kasagarang pangutana sa mga tawo, ug dili ni siya sayon tubagon na pangutana kay daghan kaayo nga konsidirasyon ang dapat tan-awon. Una, dapat dapat natong timan-an nga tanan hinubad sa Biblia naay sayop! Sulod sa Biblia nga imong basahon naay mga bahin nga sakto, pero aduna pu’y bahin nga kuwesyonabli o sayop ang paghubad sa pulong! Dapat nato’g hinonduman nga walay perpekto nga hubad sa Biblia. Ang unang dapat buhaton kay mangita ug hinubad nga gibasi sa orihinal nga kasulatan ug dapat daghan ang nagtinabangay para mahimo ang usa ka hubad ug dapat up-to-date o pinaka bag-o nga hubad. Dugang pa niana, pangitaa ang gihubad sa usa ka grupo sa mga tawo nga gikan sa lainlaing mga grupo sa relihiyon tungod kay kini makatabang aron maseguro nga ang paghubad adunay usa ka klaro nga sukaranan sa pagsunod ug katukma.

Laing butang nga atong timan-an kay ang pagpangita og Biblia nga ang mga pinulongan kay sayun sabton. Ang usa ka hubad nga naggamit sa usa ka labi nga "pormal" nga bokabularyo o pulong nga adunay hugpong sa mga pulong nga mahimong lisud sabton. Unsang kaayohan ang usa ka "tukma" nga paghubad kung ang mga mogamit niini dili makasabut sa ilang gibasa? Ang pagpangita sa usa ka paghubad nga dali masabtan ug, sa samang higayon kini tukma. Kini mahimong usa ka lisud nga buluhaton!

Ang labing maayong buhaton para dili kaayo lisod ang pagtuon sa Biblia mao ang paggamit og mga lain-lain nga matang sa Biblia o hubad, para imong makompara ang lingwahi ug pulong sa usag-usa ug dali masabtan ang buot pasabot. Dugang pa niana, ang paggamit sa lainlaing mga hubad (nga gihimo sa lainlaing grupo sa mga tighubad nga adunay lainlaing kagikan nga relihiyon) nga makatabang aron maseguro nga nakakuha ka sa usa ka wala’y pagtamod nga pagtan-aw sa giingon sa Biblia!

Diri natapos ang atong pasiuna nga pagtuon sa Biblia. Sa atong sunod na leksyon, atong pangutan-on ang Biblia bahin sa niini ug atong tan-awon ang tubag sa mga bersikulo.